جامعه مودب

فراخوان فمینیستی ژانرشکن

آشنایی‌زدایی از کلیشه‌های رمانتیک در فیلم «جامعه مؤدب» ساخته ندا منظور

نوشته زهرا خسروشاهی، ترجمه مریم طریقت‌بین

فیلم جامعه مؤدب (۲۰۲۳) اولین فیلم ندا منظور است که در مورد همه‌چیز، به‌جز مؤدب بودن، است. آشفتگی، هرج‌ومرج و مضحک بودن از ویژگی‌های جسورانه این فیلم است. داستان حول محور دو خواهر می‌چرخد: خواهر کوچک‌تر به نام ریاخان (با بازی پریا کانسارا) که یک رزمی‌کار در حال آموزش است و قصد دارد بدلکار شود و خواهر بزرگ‌تر به نام لیاخان (با بازی ریتو آریا) که از دانشکده هنر ترک تحصیل‌ کرده است و سعی دارد از همه‌چیز سر در بیاورد. فیلم جامعه مؤدب تمام حد و مرزها را به بازی می‌گیرد. این فیلم دربرگیرنده طیف وسیعی از ژانرها و سبک‌ها، از اکشن گرفته تا کمدی است و در سینمای بالیوود به ژانر علمی- تخیلی اشاره‌ای می‌کند و در برابر جین آستن سر تعظیم فرود می‌آورد. نتیجه آن چیست؟ یک فراخوان فمینیستی ژانرشکن از طرف کارگردان که به‌شدت او را معروف کرده است.
همه‌چیز با دعوت خانواده شاه به مراسم عید آغاز می‌شود. خواهران خان مطابق دستور والدین خود، با اکراه در شب‌نشینی شرکت می‌کنند. آن‌ها نمی‌دانند که سلیم شاه مجرد (با بازی آکشای خانا) درصدد یافتن زن ایده‌آل خود است. ریا درحالی‌که با افتخار نگاه تحقیر‌آمیزی به سلیم می‌اندازد، فاصله‌اش را با او حفظ می‌کند و در کمال تعجب، خواهرش لیا و این مرد زبان‌باز (از نظر او) را در حال نوشیدن با یکدیگر می‌بیند. از همان‌جا، این زن بدلکار تصمیم می‌گیرد که فقط یک هدف داشته باشد: نجات خواهرش از این ازدواج. با درخواست کمک از اطرافیانش، تصمیم می‌گیرد به این عروسی ساختگی پایان دهد.
پشت این دوربین، فیلم‌سازی بریتانیایی-پاکستانی، ندا منظور، نشسته است که تلفیقی از میراث و هویت خود را در این فیلم به تصویر می‌کشد. این فیلم نه به روایت‌های محافظه‌کارانه و تقلیل‌گرا پایبند است و نه تلاشی برای از بین بردن کلیشه‌های موجود می‌کند. در عوض، فیلم جامعه مؤدب به روشی کاملاً متفاوت عمل می‌کند، این فیلم به ویژگی‌های فرهنگی خود، بدون تقلیل شخصیت‌هایش به کاریکاتور، افتخار می‌کند. لنزهای دوربین، شخصیت‌ها را طوری به تصویر می‌کشند که فراتر از نگاه خیره بینندگان سفیدپوست است.
منظور، شخصیت‌های زن قوی و پیچیده‌ای را به نمایش می‌گذارد که در حاشیه عمل نمی‌کنند. این فیلم خود را ملزم به ارائه توضیحات دقیق و روشن نمی‌کند و با ارج نهادن به ترکیبی از ژانرها و ارجاعات فرهنگی، تفسیر روشنی از سیالیت و پیچیدگی‌ هویت‌های جنوب آسیا را ارائه می‌دهد. این امر به فیلم اجازه می‌دهد تا فضایی مقطعی برای فمینیسم ایجاد کند، اما درعین‌حال، باظرافت و صادقانه جامعه خود را مورد بازجویی قرار می‌دهد.
چیزی که بیش از همه در این فیلم خودنمایی می‌کند، مأموریت فمینیستی فیلم برای از بین بردن نظام پدرسالاری از طریق شخصیت ریا است. همه‌چیز وقتی جدی می‌شود که سلیم از لیا خواستگاری می‌کند. ریا به دوستانش می‌گوید که مردها همه‌چیز را خراب می‌کنند. او با اصرار می‌گوید به محیط پیرامون خود نگاه کنید. دختران با شعارهای «مرگ بر پدرسالاری» نشان می‌دهند که زمان اقدام فرا رسیده است. اولین اقدام، دیپلماسی است. این صحنه خنده‌دار، گروهی از دختران دبیرستانی شَر را که باعث می‌شوند اتفاقات فیلم خیلی سریع رخ دهد، نشان می‌دهد. طرح ساده‌لوحانه آن‌ها برای دیپلماسی کوتاه‌مدت است و آن‌ها خیلی زود متوجه می‌شوند که خشونت تنها راه پیش‌روی است. فیلم جامعه مؤدب، علی‌رغم سبک طنز و کمدی آن، در موضع خود نسبت به‌نظام پدرسالاری پیش‌قدم است. جای هیچ مذاکره‌ای نیست، ریا و دوستانش سریع متوجه این موضوع می‌شوند. این دختران با توسل به خشونت و هرج‌ومرج، نقشه‌ای هوشمندانه برای ربودن لیا در روز عروسیش طرح می‌کنند.
پایان‌ فیلم جامعه مؤدب مملو از صحنه‌های اکشن، رقص و مبارزات است و تلفیقی از تمام ژانرها و سبک‌های متفاوتی را که فیلم از آن‌ها وام گرفته است، به تصویر می‌کشد. فیلم منظور، در خلق دنیای سینمایی خود نه‌تنها آداب‌ورسوم عام را بر هم می‌زند، بلکه بازنمایی غلط و اشتباه زنان آسیای جنوبی را نیز در هم می‌شکند. علی‌رغم اینکه این فیلم بزرگ‌ترین گروه اقلیت در بریتانیا را نشان می‌دهد، اغلب در فیلم‌ها و تلویزیون تصاویر بسیار کم و جزئی از مردم آسیای جنوبی را مشاهده می‌کنیم. یکی از جالب‌ترین تصاویر این فیلم، صحنه‌ای است که ریا اسلحه‌ای در دست دارد، لباس زیبای سنتی سبز زمردی به تن دارد و آماده است تا خواهرش را نجات دهد. او می‌جنگد، لگد می‌زند، جست‌وخیز می‌کند و به‌عنوان زنی پاکستانی- بریتانیایی در عمل از موضع خود محافظت می‌کند.
چیزی که فیلم جامعه مؤدب را منحصربه‌فرد می‌کند، این است که منظور در تعریف شخصیت‌هایش برخلاف کلیشه‌ها هیچ وسواسی به خرج نمی‌دهد. هیچ تلاشی هم برای خوشایند کردن آن‌ها صورت نمی‌گیرد. ابر‌قدرت بودن فمینیسم در این فیلم، در پافشاری آن بر بی‌پروایی نهفته است. این امر توسط ریا تجسم‌یافته است؛ شخصیتی که بازنمایی آن به‌ویژه در بافت بریتانیایی و غربی اهمیت ویژه‌ای دارد. فیلم جامعه مؤدب با فراتر رفتن از روایت کلیشه‌ای رمانتیک، یک داستان عاشقانه کاملاً متفاوت را روایت می‌کند: عشق خواهرانه و رفاقت زنانه. این فیلم در مأموریت خود برای از بین بردن نظام پدرسالاری، الگوی منجی سفیدپوست را به چالش می‌کشد و در عوض آزادی ما را با روابط خواهری و جامعه بازنمایی می‌کند.